حقایق جالب درباره آرامگاه کورش کبیر، بنیان‌گذار سلسله هخامنشی

آرامگاه کوروش کبیر، که مقبره کوروش دوم هخامنشی ملقب به کوروش کبیر است، بنایی منحصربه فرد در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب غربی کاخ های پاسارگاد است.

کوروش کبیر، اولین پادشاه و مؤسسحکومت هخامنشیان، یکی از مشهورترین و البته محبوب ترین پادشاهان ایران زمین است که در زمان سلطنت خود، به پادشاهی عدالت محور با حکومتی مردم دوست شهرت داشته است. او از سال های ۵۵۹ تا ۵۲۹ پیش از میلاد، بر مناطق بسیاری ازآسیاحکومت کرد. در روایات و برخی از اسنادتاریخی، به نظر می رسد که مرگ کوروش پس از حدود ۳۰ سال سلطنت، کشته شدن در جنگ با قبیله ای به نام ماساژت ها، یک ایل ایرانی تبار و نیمه بیابان گرد و تیره ای از سکاهای آن طرف رودخانه ی سیردریا بوده اند، به وقوع پیوسته است. کوروش در این جنگ زخم شدیدی برداشت و پس از سه روز تحمل درد، درگذشت. پیکر کوروش به پاسارگاد منتقل شده و در این مکان که در دشتی به ارتفاعی حدود ۲ هزار متر از سطح محصور در میان کوهستان واقع شده است، به خاک سپرده می شود.(البته این داستان به روایتی گفته شده چرا که کوروش در آن زمان سن بالایی داشته و بعید به نظر می رسیده که در جنگ شرکت کند.) اما به خاک سپرده شدنش در پاسارگاد به طور قطع سندیت دارد.

نقاشی اثر اوژن فلاندن ترسیم شده در سال ۱۸۴۰ در کتاب مشترک با پاسکال کوست که آن را آرامگاه منتسب به کورش عنوان کرده اند

در این مطلب به سراغحقایقجالب در رابطه با این بنای زیبا رفته ایم، با ما همره باشید تا آرامگاه کوروش را بهتر بشناسیم:

۱.آرامگاه کوروشتنها بنایی درپاسارگاداست که توصیف آن در منابع یونانی آمده است. از قدیمی ترین توصیف های مربوط به آرامگاه کوروش می توان به توصیف اریستوبولوس، یکی از همراهان اسکندر مقدونی در لشکرکشی اش به قلمرو هخامنشیان نام برد که توسط آریان در کتاب آناباسیس اسکندر ثبت شده است.

۲. آرامگاه کوروش بزرگ که به احتمال زیاد پیش از مرگ وی و به فرمان خودش ساخته شده است، در همه دوره هخامنشی مقدس به شمار می رفت و به خوبی از آن نگهداری می کردند. به گفته آریان، در زمان شاهنشاهی کمبوجیه، مغ هایی که وظیفه نگهداری از آرامگاه کوروش بزرگ را داشتند، سهمیه ای به شرح یک گوسفند و مقدار معینی شراب و خوراکی در روز و یک اسب در ماه جهت قربانی کردن برای کوروش بزرگ، از شاهنشاه دریافت می کردند.

این تصویر توسط دیوید استروناخ در بین سالهای دهه ۱۹۶۰ تا دهه ۱۹۷۰ ثبت شده است

۳. در حمله اسکندر مقدونی یکی از مقدونی ها در این آرامگاه را شکسته و اشیا آن را تاراج کرده و به کالبد کوروش آسیب رسانده بود. اسکندر دستور داد آرامگاه کوروش را مرمت کنند. هکل و یاردلی با اشاره به مرمت آرامگاه و نقل قولی از پلوتارک مبنی بر مجازات عاملان تعارض به آرامگاه می نویسند که هدف اسکندر از این کار علاقه شخصی او به کوروش و حرکتی خیراندیشانه یا سیاسی بود تا بتواند خود را جانشین مشروع کوروش و هخامنشیان معرفی کند.

۴. در دوره اسلامی کارکرد دقیق و اصلی بنا برای افراد مشخص نبود و از طرف دیگر مردم ساخت بناهای باعظمت سنگی را خارج از قوه بشریت می دانستند و ساخت آرامگاه کوروش را به سلیمان که طبق عقاید اسلامی، دیوان را برای کارهای دشوار در خدمت داشته است، نسبت می دادند. به همین دلیل آرامگاه کوروش بزرگ را هم از بناهای سلیمان می شمردند و آن را به مادر او منسوب می کردند و <<مشهد مادر سلیمان>> می خواندند.

۵. در دوران اتابکان فارس، سعد بن زنگی در سال ۶۲۰ یا ۶۲۱ ق با استفاده از ستون ها و سنگ های کاخ های پاسارگاد، مسجد جامعی در پیرامون آرامگاه ساخت و محرابی نیز بر سنگ درون اتاق آرامگاه حجاری شد. در سال ۱۳۵۰ خورشیدی به هنگام جشن های دو هزار و پانصدساله سنگ ها به کاخ ها منتقل شدند.

طرح محوطه آرامگاه کوروش بزرگ از نمای بالا، اثر ارنست هرتسفلد. به ستون ها و دیوارها توجه کنید که در زمان بازدید هرتسفلد در محوطه آرامگاه وجود داشتند. دیوارها احتمالاً به مسجد پاسارگاد تعلق داشته اند.

۶. در آثار کلاسیک فارسی، اشاره به این بنا موجز، ناچیز و پراکنده است. فارس نامه ابن بلخی، از قدیمی ترین آثار فارسی است که به این بنا اشاره کرده است:

مرغزار کالان نزدیکی گور مادر سلیمان است طول آن چهار فرسنگ اما عرض ندارد مگر اندکی و گور مادر سلیمان از سنگ کرده اند خانه به چهارسو هیچ کس در آن خانه نتواند نگریدن کی گویند کی طلسمی ساخته اند کی هر کی در آن نگرد کور شود اما کسی را ندیده ام کی این آزمایش کند.

۷. یان استرایس جهانگرد هلندی که در قرن هفدهم میلادی از پاسارگاد بازدید کرد، از مشهد مادر سلیمان به عنوان زیارتگاه نام می برد و می گوید که مخصوص زنان می بود و در سفرنامه خود می گوید:

مومنه هایی... سه بار قبر را به پیشانی می ساییدند و همان تعداد بار می بوسیدند، ذکر کوتاهی زیر لب می گفتند... و می رفتند.

۸. اولین شخصی که متوجه شد، مشهد مادر سلیمان همان آرامگاه کوروش بزرگ است که نویسندگان اروپای باستان از آن نام برده اند، رابرت کرپورتر جهانگرد و دیپلمات انگلیسی بود که در سال ۱۸۱۸ میلادی از پاسارگاد دیدن کرده بود.

۹. موریه در سال ۱۸۰۹ این احتمال را مطرح کرده بود که بنای آرامگاه مادر حضرت سلیمان، همان آرامگاه کوروش باشد؛ اما سال ها بعد، خود آن را رد کرده بود. جرج کرزن، کر پورتر را نخستین انگلیسی ای دانسته است که بنای کوروش را شناخته و احتمال داده است که نخستین بازشناسنده گروتفند آلمانی بوده است. گروتفند پس از بررسی سفرنامه موریه احتمال قوی داد که دشت مرغاب همان پاسارگاد است و بعد از بازدید از محل با مقایسه مشخصات محل با حقایق تاریخی و گزارش های تاریخ نگاران باستانی، به این موضوع و اینکه بنایی که بین افراد محلی به مشهد مادر سلیمان شهرت پیداکرده است، همان آرامگاه کوروش بزرگ بنیان گذار شاهنشاهی هخامنشیان است، یقین پیدا کرد.

۱۰. در دهه پایانی قرن نوزدهم هنوز یکی بودن بنا و آرامگاه کوروش نزد بسیاری از دانشمندان اروپایی قابل قبول نبود. برخی مخالفان محل پاسارگاد را جایی جز مرغاب می دانستند؛ مثلاً دارابگرد. بسیاری از مخالفان صاحب قبر را مؤنث می دانستند؛ البته نه مادر سلیمان پیغمبر یهود بلکه مثلاً بانویی هخامنشی. وایسباخ آرامگاه کوروش بزرگ را نه بنای موردبحث در این نوشتار، بلکه بنایی موسوم به زندان سلیمان در پاسارگاد می دانست که البته با یافته های باستان شناسی امروز احتمال فراوان می رود که آرامگاه کمبوجیه باشد.

۱۱. آرامگاه کوروش در گوشه جنوبی محوطه ای جا دارد که زمانی بوستان شاهی پاسارگاد بوده است و از سنگ های آهکی سفیدی که به زردی متمایل است و احتمالاً از معدن سیوند تأمین شده است، بناشده است. ساختمان آرامگاه دو هزار و پانصد سال در برابر عوامل مخرب طبیعی و غیرطبیعی پایداری کرده است و هنوز در دشت پاسارگاد پابرجاست.

۱۲. قاعده یا زیربنای اصلی بنا، سکویی است سنگی که طرح آن یک مربع مستطیل به طول ۱۳٫۳۵ متر و عرض ۱۲٫۳۰ متر است. این ساختمان از دو قسمت کاملاً متمایز تشکیل شده است؛ یک سکوی سنگی شش پله ای و یک اتاق با سقف شیروانی بر فراز پله ششم. ارتفاع کلی بنا کمی بیشتر از ۱۱ متر است. سکوی اول که پله اول را تشکیل می دهد ۱۶۵ سانتیمتر ارتفاع دارد، اما حدود ۶۰ سانتیمتر آن در اصل نتراشیده و پنهان بوده است، یعنی این هم مانند پلکان دوم و سوم دقیقا ۱۰۵ سانتیمتر ارتفاع داشته است. پلکان چهارم و پنجم و ششم هر یک ۵۷٫۵ سانتیمتر ارتفاع دارند. پهنای سکوها نیم متر است و سطح سکوی ششمین که قاعده اتاق آرامگاه را تشکیل می دهد، حدود ۶٫۴۰ متر در ۵٫۳۵ متر است.

۱۳. اتاق آرامگاه دارای ۳٫۱۷ متر طول، ۲٫۱۱ متر عرض و ۲٫۱۱ متر ارتفاع است. دیواری عظیم با ۱٫۵ متر ضخامت دارد و از چهار ردیف سنگ نیک تراشیده، درست شده است. ردیف های اول و دوم بلندتر از ردیف سوم و چهارم اند و در ضلع شمال غربی ظاهراً دری دو لنگه که کشویی باز می شد، وجود می داشت که امروز از بین رفته است.

۱۴. سقف آرامگاه از درون صاف و رمزهاست ولی از بیرون شیروانی شکل است و شیب دوطرفه آن به شکل عدد هشت است. این سقف از دو سنگ سنگین ساخته شده است که بر روی آن یک سنگ هرمی به قاعده ۶٫۲۵ متر در ۳ متر و به کلفتی نیم متر قرارگرفته است و بر روی آن، سنگ بالای سقف جای می داشت که اکنون وجود ندارد. گمان می رود که طبق سنت هخامنشی، برای سبک شدن و بهتر جابه جا کردن سنگ های گران، داخل سقف را گود کرده اند. فرصت الدوله شیرازی به وجود فضای خالی میان سقف درون و سقف شیب بامی بیرون پی برده بود و آن را محل دفن مرده دانسته بود.

۱۵. در رابطه با منش سبک معماری بنا نظرات متفاوتی مطرح شده است. طیف این نظرات گسترده است و شامل منشأ یونانی آسیای صغیر، میانرودی، مصری، عیلامی و ایرانی اصیل می شود. بهرام فره وشی در مورد پوشش خرپشته ای روی آرامگاه کوروش نوشته است که گورهای آریائیانی که نخستین بار به سیلک آمده اند نیز به همین ترتیب پوشانده شده است و این می رساند که هنوز نخستین پادشاهان هخامنشی آرامگاه های خود را بنا بر رسم قدیم و به طوری که در نواحی باران خیز شمال ایران زمین معمول بوده می ساختند.

۱۶. مقبره کوروش، سالم ترین بنای پاسارگاد است. مقبره کوروش، این سازه باشکوه طرحی بسیار باوقار، گیرا، متوازن و متناسب را عرضه می دارد. طرح این گونه آرامگاه برخلاف نظر برخی محققان، در ایران ناشناخته نبوده است.

۱۷. هرتسفلد برای نخستین مرتبه متوجه می شود که اتاق مقبره کوروش دارای دو در بوده و سوراخ های پاشنه درها مشخص است. احتمالا دارای دو در سنگی بزرگ که بر روی همدیگر قرار می گرفته اند، بسته می شده است. چنین درهایی که به سختی باز و بسته می شوند، معمولا برای بناهایی بکار می رفته است که قرار نبوده رفت وآمدهای زیادی به درون آن انجام پذیرد. این درها نزدیک به ۱۳۰ سانتیمتر بلندی داشته و ورود به اتاق با خم شدن امکان پذیر می شده است.

۱۸. در اطراف و درون مقبره کوروش هیچ گونه تزیین و نگاره ای وجود ندارد و تنها در نمای سردر سه گوش زیرشیروانی و بالای در ورودی، نقش بسیار کم رنگی از نگاره یک گل دوازده گلبرگی متداول هخامنشیان نگاشته شده است. علاوه بر این هیچ گونه کتیبه و نوشته ای نیز در مقبره کوروش یافت نشده است.

۱۹. آریان مورخ یونانی گزارش کرده که در مقبره کوروش کتیبه ای <<به خط ایرانی>> به این مضمون دیده شده است:

ای مرد! من کورش هستم، پسر کمبوجیه، من شاهنشاهی پارسیان را بنیاد گذاشتم. من بر آسیا فرمان راندم، اینک بر من رشک مبر

۲۰. آریان و همچنین استرابو، مورخ دیگر یونانی به نقل از آریستوبولوس وضعیت داخل مقبره کوروش را نیز به اختصار توصیف کرده اند. بر پایه گفتار آنان در اتاق مقبره کوروش یک تخت زرین با تابوتی زرین و میز و ساغرهایی وجود داشته است.

۲۱. امروزه در پاسارگاد تنها یک کتیبه کامل که در چند جای مختلف بر دیوار کاخ ها نوشته شده است، دیده می شود. این کتیبه ها در دو سطر به زبان و خط فارسی باستان، یک سطر ترجمه عیلامی و یک سطر ترجمه اکدی نگاشته شده اند.

۲۲. این آرامگاه دو بار، یکی در سال ۱۳۵۰ خورشیدی و بار دوم بین سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۷ خورشیدی مرمت و بازسازی شده است. بار اول عملیات مرمت به سرپرستی علی سامی (رئیس وقت مؤسسه باستان شناسی تخت جمشید) انجام شد و از ملات سیمان نیز جهت بازسازی بام آرامگاه استفاده شده بود. بازسازی های انجام گرفته در سال ۱۳۵۰ بیشتر به منظور آماده سازی آرامگاه کوروش جهت برگزاری جشن های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران بود.

۲۳. به نظر می آید که بنایی شبیه آرامگاه کوروش چه در ایران و چه در خارج پیش از ساختش وجود نداشته است، اگرچه بعدها بناهایی شبیه آن ساخته شده است. گور دختر واقع در بخش مرکزی شهرستان دشتستان در استانبوشهریکی از آثار تاریخی دوره هخامنشی در ایران است که بسیار شبیه به آرامگاه کوروش بزرگ است.

بنای گوردختر در دشتستان استان بوشهر،این بنا از نظر معماری شبیه به آرامگاه کوروش است و در یک دوره زمانی ساخته شده اند

۲۴. آرامگاه فردوسی درتوسیکی از شاخص ترین بناهای مدرنی است که شباهت زیادی به آرامگاه کوروش بزرگ دارد.و کانسپت اولیه ان الگوی آرامگاه کوروش است.

۲۵ یکی از جالب ترین و مهم ترین ویژگی های پاسارگاد که به ثبت یونسکو نیز رسیده است وجود باغی که دستور ساخت آن زیر نظر کوروش صورت گرفته و در واقع مادر باغ های ایرانی نامیده می شود.بنا براین یکی از ویژگی های خاص مجموعه پاسارگاد، وجود باغ شاهی و مجموعه کاخ های آن است. در پاسارگاد، باغ ایرانی با تمام ویژگی و عناصر اصلی معماری اش ساخته می شود.

۲۶. باغ هایی که یکی از قدیمی ترین بقایای باغ سازی ایرانی بوده و اکنون تنها بخشی از زهکشی ها و آبنماهای آن باقیمانده است که توسط باستان شناسان اثبات شده است. باید به این حقیقت مسلم توجه داشت كه باغ ها و بناهای پاسارگاد تا ً چندین نسل پس از كوروش كاملا محفوظ ماندند و این امر امكان آن را به وجود آورده بود كه طرح ابداعی كوروش نه تنها در فارس بلكه در نقاط دیگری از قلمرو هخامنشیان نیز در خاطره ها باقی بماند.