حقایق جالب درباره کعبه زرتشت

درباره ی این بنای سنگی چهارگوش خیلی با احتیاط باید صحبت کرد؛ نه بخاطر اینکه نامش <<کعبه>> است و اطلاقش به <<زرتشت>>، پیامبر ایرانی، بلکه از این نظر کهحقایقیکه درباره ی آن مطرح می شوند، بیشتر به ابهام پهلو می زنند و هنگام صحبت کردن از آن باید عصا به دست حرکت کرد.

کعبه ی زرتشت نام سازه ای سنگی در نقش رستم، کنار روستای زنگی آباد، درمرودشتفارس است. این بنا، که روبه روی سلسلهآرامگاه هایشاهنشاهانهخامنشیایستاده، سده ها است که به احترام آنان سکوت کرده و تمام حدس هایی که درباره اش زده اند را بی پاسخ گذاشته است.

در ادامه، به صورت نکته وار، حقایق و حدس هایی را درباره ی کعبه زرتشت مطرح خواهیم کرد. در این هزارتوی حقیقت و ابهام با ما همراه باشید:

۱. حداقل در این مورد تقریبا مطمئن هستیم که کعبه ی زرتشت حدود ۵۲۰ ق.م، یعنی تقریباً هم زمان با شروع ساختتخت جمشید، بنا شده است. این را شباهتمعماریسازه و طرز چفت و بست شدن سنگ ها نشان می دهد.

۲. کعبه ی زرتشت، در عین منحصر به فرد بودنش، نمونه های موردی مشابهی در دیگر نقاطفارسدارد: بنایی درپاسارگاد، که به زندان سلیمان و آرامگاه کمبوجیه نیز مشهور شده، پیش از کعبه ی زرتشت یعنی هم زمان با ساختکاخ هایپاسارگاد (حدود ۵۴۰ ق.م) ساخته شده اما تنها یک جبهه از دیوارهایش سرپا ایستاده است. دری همانند در اتاقک کعبه ی زرتشت در جلوی آرامگاه اردشیر سوم در تخت جمشید هم کشف شده که نشان می دهد روبه روی آرامگاه های شاهان در تخت جمشید نیز احتمالاً چنین سازه ای وجود داشته است.

بنای مشابه کعبه زرتشت در پاسارگاد

مورد دیگر برج نورآباد، بینکازرونو فهلیان، است که به آتشکده ی میل اژدها نیز معروف شده است. اینبرجمتأخرتر است و سابقه اش به دوره یاشکانیمی رسد.

میل اژدها در نورآباد ممسنی

۳. درباره ی اینکه در زمان هخامنشیان به این بنا چه می گفتند اطلاعی در دست نیست. اما از رویکتیبه یجبهه ی شرقی بنا، که متعلق بهدوره ی ساسانیاست، روشن می شود که در آن دوره به آنبن خانکمی گفته اند. بعد در قرن چهاردهم میلادی، که موجی از شناسایی و نامگذاری ویرانه هایایرانقدیم آغاز شد، همانند دیگر موارد که برای نامگذاری ویرانه ها از شخصیت های قرآنی وشاهنامه ایاستفاده می کردند، اینجا را نیز به زرتشت نسبت دادند و نامش را کعبه ی زرتشت گذاشتند.

اما می دانیم که هیچ گاه اینجازیارتگاهزرتشتیاننبوده است. نامی هم که محلی ها به آن می دادندکرنای خانهیانقاره خانهبود؛ همچنین باید گفت که هیچ آثاری از ساز و آلاتموسیقیاز آن به دست نیامده است.

۴. تا همین اوایل قرن حاضر خورشیدی، کعبه ی زرتشت ۱۴ متری تا نیمه در تلی از خاک فرو رفته بود به طوری کهمسافرانبه راحتی می توانستند وارد اتاقک ۳.۷۲ در ۳.۷۴ و ارتفاع ۵.۵ متری آن شوند. کعبه تازه در سال های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۸ شمسی به طور گسترده کاوش و خاکبرداری شد.

عکس فرانتز شولتز از کعبه زرتشت در سال ۱۸۸۲

عملیات حفاری و خاکبرداری دانشگاه شیکاگو

۵. با خاکبرداری از پیرامون کعبه ی زرتشت، کتیبه هایی که بر وجوه شرقی، جنوبی و غربی بودند بیشتر خودی نشان دادند و کمی کعبه به حرف آمد. کتیبه ها از شاپور اول ساسانی هستند که به سه زبان فارسی میانه، پارتی و یونانی نوشته شده اند. یک کتیبه به زبان فارسی میانه نیز از کرتیر، موبد پرنفوذ اوایل دوره ی ساسانی، زیر کتیبه ی شاپور در جانب شرقی بنا حکاکی شده است. این کتیبه ها از مهم ترین اسنادتاریخیدوره ی ساسانی هستند.

کتیبه های شاپور اول و کرتیر در پای کعبه زرتشت

۶. شاپور در نقش رستم ضمن معرفی خود و نسبش، سه لشکرکشی علیه امپراتوریرومو پیروزی هایش را شرح می دهد. همچنین از تأسیسآتشکده هادر جاهای مختلف خبر می دهد. شاپور در خاتمه مرز شرقی ایران را کاشغرتاشکندو مرو معرفی کرده و به آیندگان توصیه کرده که در کارهای ایزدان و امور نیک بکوشند. اینجا آخرین باری است که از خط و زبان یونانی در کتیبه های ایرانی استفاده می شود.

۷. نزدیک بیست سال پس از شاپور، موبد کرتیر در زمان بهرام دوم کتیبه ای بر کعبه زرتشت نگاشت که بی سابقه بود؛ از این لحاظ که یک روحانی بر محوطه ای سلطنتی کتیبه نوشت. او خود را معرفی و سیر صعودی خود در درو کردن القاب مختلف در زمان شاهان گوناگون را توصیف کرده است. همچنین از فعالیت های دینی خود گفته که با پیروان ادیان دیگر مثل مسیحی، مانوی، یهودی،بوداییو مرتدین زرتشتی مبارزه کرده و آتشکده ها و موقوفاتی تأسیس کرده است. در آخر هم فهرست ایالاتی که در زمان شاپور به تصرف ایران درآمده یاد می کند و کتیبه را با دعا به پایان می برد.

۸. کعبه ی زرتشت از بلوک های سفید سنگ آهک ساخته شده که در میان آنها تورفتگی های پنجره مانند اما از سنگ آهک تیره دیده می شوند. ترکیب سنگ های تیره و روشن از ویژگی های معماری هخامنشی است علاوه بر آن، استفاده نکردن از ملات و چفت کردن سنگ ها با چنگک های آهنی، به اصطلاح دم چلچله ای، یادآور سازه های تخت جمشید هستند. سنگ های روشن ازکوهسیوند و سنگ های سیاه هم احتمالاً از کوه مهر در تخت جمشید آورده شده اند.

ترکیب سنگ های روشن و تیره در بنای کعبه زرتشت

۹. گودی های ورودی اتاقک کعبه ی زرتشت جای پاشنه های در دولنگه ی سنگی را نشان می دهند؛ از آن نوع درهای سنگینی که به سختی باز می شده اند. بقایایی از در زندان سلیمان پاسارگاد، که معماری اش مشابه کعبه ی زرتشت است، به دست آمده که دارای نقش گل و گیاه است؛ بنابراین می توان حدس زد که در کعبه ی زرتشت احتمالاً چنین نقش و نگاری داشته است. با حساب تورفتگی های کور پنجره مانند و در سنگی سنگین، می توان تصور کرد که در حالت عادی به درون کعبه ی زرتشت هیچ نوری نمی تابیده است.

۱۰. درباره ی کاربری کعبه ی زرتشت نظرات متفاوتی ارائه شده است: از آتشکده و محل نگهداری اوستا گرفته تا برج تاجگذاری یا حتی مقبره ی شاپور اول ساسانی. ترکیبی از این نظریات هم پیشنهاد شده؛ مثلاً گفته شده که درون بنا جایگاه نگهداری اوستا و روی بام آنآتشروشن بوده است. برخی هم گفته اند ساختمان زندان سلیمان و کعبه ی زرتشت خیلی شبیه توصیفاتی است که از مقبره یکوروششده پس احتمالاً مقبره ی شاه یا شخصیت بلندمرتبه ای از دودمان هخامنشی است.

درباره ی آتشکده بودن کعبه این نقد وارد است که اتاقک بنا اکسیژن لازم برای آتش را نمی توانسته تأمین کند و برای بام آن هم مسیری برای رفت و آمد وجود ندارد. در مقابل نظریه ی محل نگهداری اوستا هم گفته می شود که اتاقک کوچک تر از آن است که بتواند مجموعه متون اوستایی را نگه دارد. آنها که از مقبره بودن کعبه ی زرتشت دفاع می کنند می گویند در و درگاه ورودی بنا همانند در و درگاه ورودی آرامگاه های شاهان هخامنشی است.

ساختار بنا هم سنگی و بدون تماس با خاک است که از جمله خصوصیات مقبره ی زرتشتی است. ضمن آنکه سنت آرامگاه های برج مانند، برگرفته از سنت زرتشتی، بعدها هم ادامه داشته که در جاهایی مثلبرج لاجیم، برج رسکت و برجگنبد قابوسمشاهده می شوند. با این حال هیچ کدام از نظریات تا به حال کاملاً متقاعدکننده نبوده و معما همچنان حل نشده باقی مانده است.

برج لاجیم سوادکوه

برج رسکت ساری

به هر حال کاربری کعبه ی زرتشت هرچه بوده باشد می توان مطمئن بود که در دوره ی ایران باستان بنایی محترم بوده و به خوبی از آن محافظت می شده است؛ ساخت آن در دوران هخامنشی هم زمان با ساخت تخت جمشید و روبه روی آرامگاه های شاهان بزرگ هخامنشی، آمدن نقش آن روی سکه های شاهان محلی فارس در دوران اشکانی (که البته این مورد در حد حدس است) و حک کتیبه روی آن در زمان ساسانی این نظر را تأیید می کند.

نقش پشت سکه ی شاه محلی فارس در دوره ي سلوکیان که حدس زده می شود طرح کعبه زرتشت باشد

امروزه کعبه ی زرتشت جزو مجموعه ی نقش رستم، در فاصله ی ۴۵ متری از آرامگاه های شاهان هخامنشی و دیگر نقوش ساسانی و عیلامی است و از مقاصد اصلیگردشگریفارس به حساب می آید.