شب یلدا ؛ شب تولد خورشید

آیین ها وجشن های ایرانهر یک ریشه ای حکمت آمیز و پر تعمقی دارند که ایرانیان در حین اجرای جشن به تمام نیکی های زاده شده از آن آیین دست می یابند. یکی از این جشن هاشب یلدااست که به هزاره های پیش از میلاد باز می گردد.

یلدایاشب چله|ميلاد خورشيد در تمد ن های ديگر|دلیل همزمانی شب یلدا و کریسمس|علت نامگذاری شب چله|ورود واژه یلدا|یلدای امروز|یلدا در ادبیات کهن

یلدایاشب چله

جشنشب یلداجشنی است که از ۷ هزار سال پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزار می شود. ۷ هزار سال پیش نیاکان ما به دانشیدست پیدا کردندکه ثابت می کرد نخستین شب زمستان بلندترین شب سال است.

یلدابه زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روزپاییز تا طلوع آفتاب در اول ماه دی) نخستین روززمستان گفته می شود.

شب چله، شب یلدا، میلاد مهر، خورشید شکست ناپذیر، یا هر آنچه آن را بنامید، آخرین شب پاییز و دیرپا ترین شب سال است. ساکنان فلاتایران، از چندین هزار سال پیش این شب را گرامی داشته اند. درحالی که در هیچ دوره ای از تاریخایران، هیچ حکومتی اصراری به گرامی داشت این شب نداشته است، اما همچنان ایرانیان این شب را پاس می دارند و در زنده نگهداشتن اینآیینمی کوشند. تداوم دیرگاه این جشن، سخن از کهنسالی و قدمت آن دارد.

مردم دوران کهن باطبیعتو تضادهای آن خو داشتند و از آنجایی که به دامداری یا کشاورزی مشغول بودند گردونه ی زندگی خود را بر چرخه ی طبیعت استوار کردند؛ چرا که تغییر فصول و بلندی یا کوتاهی شب و روز تاثیری مستقیم بر زندگی آن ها داشته است. گرما، نور و بلندی روزها نشانه هایی نیک و پسندیده بودند و در مقابل، سرما، زمستان و تاریکی شب پدیده هایی نه چندان مطلوب.

(نگار گری ایرانی با موضوع شب یلدا)

در زمان های بسیار قدیم (حتی پیش از زرتشت) آیین مهر در میان ساکنان فلات ایران رواج داشته است. مهر و ناهید (میترا و آناهیتا) به عنوان دو ایزد، نیایش می شده اند. <<مهر>>، ایزد فروغ، نگهبان پیمان و پشتیبان پرتو پگاهی است و <<ناهید>>، ایزد پاکی، زایش و برکت، فرشته ی آب ها و باران. پیروان آیین مهر آخرین شب پاییز را مصادف با تولد خورشید می دانسته اند،همان گاه که از دل سیاهی شبی بلند و سرد، ایزدمهر در یک غار گود و کم ارتفاع از میانکوه هایالبرزظهور می کند و خورشید گرم و نورافزا را به ارمغان می آورد. برخی به اشتباه مهر را همان خورشید گرفتند.شب چله در واقع شب میلاد خورشید است. در کتاب <<از اسطوره تا تاریخ>> به نقل از دکتر مهرداد بهار می خوانیم:

شب یلدا، تولد مهر یا میترا نیست، بلکه تولد خورشید است. مهر با خورشید تفاوت هایی دارد.

از نظر تقویم مردم ایران باستان، چله، شب تولد خورشید است و حال آنکه بر اساس اسطوره ها خورشید و مهر ارتباط نزدیکی دارند ولی یکی نیستند.

بیشتر بخوانید:

• تقویم جلالی هجری خورشیدی ایران ؛ دقیقترین گاهشماری جهان

پس از گرویدن ایرانیان به آیین زرتشت، آداب و رسوم آیین مهر نه تنها فراموش نشد، بلکه جزوی از آیین و مراسم زرتشتی به حساب می آمد. بنا بر روایت ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه، زرتشتیان روز اول دی را خور روز (روز خورشید) می نامند و جشن این روز را نودروز می نامند. چرا که از شب یلدا تانوروز۹۰ روز در پیش است . هم چنین در کتاب قانون مسعودی آمده است که اولین روز از دی ماه را خرم روز یا خره روز می نامند. این روز را منتسب به اهورامزدا می دانستند. حتی هنگامی کهساسانیاندین زرتشت را دین رسمی کشور کردند، اهمیت آیین مهر در زندگی مردم و در نهادهای حکومتی آشکار بود.

این اهمیت در نقوش بازمانده ی عهدساسانیبه روشنی نمایان است. در نقش رستم، ناهید تاج پادشاهی را به شاه اعطا می کند و درطاق بستانکرمانشاهمیترا شاهد اعطای فرایزدی از طرف اهورامزدا به اردشیر اول است. بنابر یک سنت دیرینه آیین مهر، شاهان ایرانی در روز اول دی ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می گذاشتند و با جامه ای سپید به صحرا می رفتند و بر فرشی سپید می نشستند. دربان ها و نگهبانان کاخ شاهی و همه ی برده ها و خدمتکاران درسطح شهر آزاد شده و بسان دیگران زندگی می کردند. رئیس و مرئوس، پادشاه و آحاد مردم همگی یکسان بودند.

(تندیسی از اردشیر دوم، پادشاه بزرگ ساسانیدر میان اهورا مزدا خدای یگانه پارس و میترا، نمادی از خدای خورشید و مهر، طاق بستان)

(نقش رستم، فارس)

در آستانه رسیدن به یلدا، خانواده های ایرانی تب وتابی پیدا می كنند تا به خرید بپردازند. تهیه هندوانه و انار، از ضروری ترین این خریدهاست. این خرید نخستین كاری است كه ایرانیان در این شب انجام می دهند. اما پرسش این است كه چرا از میان میوه های گوناگون، ما تنها سراغ این دو میوه می رویم؟

می دانیم كه اهمیت رنگ قرمز در فرهنگ ما، پیشینه ای ۵ هزار ساله دارد.

ایرانیان پیش از ماندگاری در فلات كنونی ایران، از جایی آمده اند که بر پایه <<وندیداد>>، ۱۰ ماه آن زمستان بود و ۲ ماه دیگر تابستان. در آن سرزمین سرد، فروغ خورشید گرمابخش زندگی بود. از این رو هر آنچه مربوط به خورشید بود، برای ما گرامی به حساب می آمد. بخشی از آن به رنگ سپیده دم، یعنی رنگ ارغوانی، بازمی گشت. پس اهمیتی كه رنگ قرمز در شب یلدا دارد و رنگ دو میوه انار و هندوانه هم از باور به رنگ ارغوانی سپیده دم بر می خیزد.

خرید ایرانیان در شب یلدا، یادكرد از رنگ سپیده دم ایزد مهر، در چندین هزار سال پیش است. سفره شب یلدا سفره <<میزد>> است و میزد عبارت است از میوه های تر و خشک و آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لرک که از لوازم این جشن بود که به افتخار و ویژگی مهر یا خورشید برگزار می شد و این سفره نیز همانند سفره ی هفت سین مقدس است.

هنگام توسعه ی آیین مهر دراروپا، مراسم شب چله به عنوان روز زایش مهر و نور و راستی با شکوه تمام برگزار می شد و پس از استیلای مسیحیت در اروپا، آداب ورسوم آیین مهر که در زندگی مردم و به رخصوص در میان رومیان نفوذ کرده بود، همچنان باقی ماند و با آمدن دین جدید رنگ نباخت. تا سال ٣۵٠ میلادی تمام فرقه های مختلف مسیحیت متفق القول روز ششم ژانویه را روز میلاد مسیح می دانستند. ولیکن نفوذ آیین مهر، کلیسای روم را بر آن داشت تا روز تولد عیسی مسیح را مطابق با تولد مهر یا میترا قرار دهد تا از التقاط این دو مناسبت نفوذ بیشتری بر زندگی مردم داشته باشد و بزرگ ترین جشن آیین مهر را در خود حل کند.

با قدرتمند شدن کلیسای رم و پس از گذشت زمان، فرقه های دیگر مسیحیت به این سمت وسو گرویدند. لیکن هنوز کلیسای ارمنی و ارتدوکس شرقی روز ششم ژانویه را روز میلاد مسیح می دانند. آنچه از نظر پژوهشگران مسلم است این است که ٢١ یا ٢۵ دسامبر با توجه به اشاره های انجیل به فصل زراعت و اعتدال هوا و همچنین تاریخ دوران اولیه ی مسیحیت، روز میلاد عیسی مسیح نیست و نفوذ آیین مهر در رسوم کلیسا نیز غیرقابل انکار است. نخستین مایه های جشن کریسمس وایلانوت میراث و هدیه ی ایران کهن به جهانیان است که خود تا به امروز در زنده نگهداشتن آن کوشیده است.

ميلاد خورشيد در تمد ن های ديگر

تمدن های مختلفی شب آخر پاییز را به عنوان روز میلاد خورشید جشن می گرفتند. آداب بسیاری از این جشن ها تشابهات زیادی با مراسم شب چله ی ایرانیان دارد و حتی در بعضی موارد نفوذفرهنگایرانباستان به عنوان ریشه ی پیدایش این آیین ها قابل اثبات است. در حدود ۴٠٠٠ سال پیش درمصرباستان جشن <<باز زاییده شدن خورشید>>، مصادف با شب چله، برگزار می شد. مصریان در این هنگام از سال، به مدت ١٢ روز به نشانه ی ١٢ ماه سال خورشیدی به جشن و پایکوبی می پرداختند و پیروزی نور بر تاریکی را گرامی می داشتند. همچنین از ١٢ برگ نخل برای تزیین مکان برگزاری جشن استفاده می کردند که نشانه ی پایان سال و آغاز سال نو بود.

در روم باستان مراسمی برای پاسداشت کیوان یا زحل (خداوند زراعت) به مدت هفت روز، از ١٧ تا ٢٣ دسامبر، برگزار می شد. اولین روز زمستان، روز بزرگداشتخداوند خورشید بود و آ ن را خورشید شکست ناپذیر، ناتالیس انویکتوس، می نامیدند. جشن زراعت و جشن خورشید شکست ناپذیر از آن دسته از جشن ها هستند که با نفوذ آیین مهر رواج پیدا کردند. بنا بر رسم ایرانیان، بزرگان رومی در این روز جامه ی مردم عادی را بر تن می کردند و بردگان خود را آزاد می کردند. شاه به میان مردم آمده و شخصی عادی را که از نجیب زادگان نبود بر سریر شاهی می نشاندند. از جنگیدن در این روز خودداری می کردند و روز را با صلح و آشتی به شب می رساند.

دیوار نگاره ی میترا و قربانی کردن گاو نر (ورزا ) و دنباله فلکی ردای میترا /این دیوارنگاره از یک میترائیوم (پرستشگاه آیین میترائیسم) در مارینو ایتالیا است

آیین مهر توسط بازرگانان آسیای صغیر به یونان و روم باستان رسید و پیروان زیادی در میان اقشار مردم پیدا کرد. در حدود ٧۵ پیکره و بیش از صد نقش مهر یا میترا در شهررمدرایتالیایافت شده است. به خصوص در درجات مختلف ارتش روم که خود را پشتیبان نیکی ها و نگهبان درستی ها می دانستند، میترا، ایزد پاسبان نور، از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. نفوذ آیین مهر یا میترا در روم ویونانباستان به اندازه ای بود که هم اکنون ردپای آن در مراسم و آ یین های محلی و مذهبی اروپاییان دیده می شود. بسیاری از سنت های مخصوص کریسمس میراث روم باستان و در نتیجه آیین مهر است.

بیشتر بخوانید:

• معبد مهر مراغه، معبدی به وسعت چندین قرن

تندیس میترا در حال قربانی کردن گاو در موزه بریتانیا

نقش میترا در پشت و روی یک کنده کاری متعلق به سده دوم یا سوم پس از میلاد

دلیل همزمانی شب یلدا و کریسمس

کلمه ی نوئل از ریشه ی رومی ناتال به معنی تولد است و همان گونه که ذکر شد نام جشن رومیان ناتالیس اینوکتوسبود. همچنین بابانوئل با کلاهی شبیه کلاه موبدان آیین مهر ظاهر می شود (به کلاه و لباس تندیس میترا در آیین مهری که شباهت زیادی به کلاه بابانوئل دارد). از همه جالب تر، درخت کاجی است که در مراسم کریسمس تزئین می شود. این درخت کاج و ستاره ی روی درخت نیز میراث آیین مهر است. رومیان در این جشن ها از درختان همیشه سبز، مانندکاج استفاده می کردند و سبزی همیشگی آن را نشانه ی قدرت و غلبه ی میترا بر سرما و زمستان می دانستند.

در کنده کاری های باقی مانده از آیین مهر، درخت سرو یا کاج در کنار مهر و آناهیتا دیده می شود و همچنین در نقوش تزئینی ایرانی به شکل بته جقه ترسیم می شد.

هم چنین در قسمت هایی از روسیه ی جنوبی هم اکنون جشن های مشابهی به مناسبت چله برگزار می کنند. این آیین ها شباهت بسیاری با مراسم شب چله دارد. رقص مخصوص این شب یادآور نحوه ی برداشت محصول کشاورزان در این هنگام از سال است. یهودیان نیز در این شب جشنی با نام <<ایلانوت>> (جشن درخت) برگزار می کنند و با روشن کردن شمع به نیایش می پردازند.

علت نامگذاری شب چله

عدد چهل از گذشته های دور جایگاه ویژه ای در فرهنگ ما داشته است. ایرانیان باستان زمستان را به دو بخش چهل روزه تقسیم کرده اند: <<چله ی بزرگ>> و <<چله ی کوچک>>. شب آخر آذر از آن جهت چله نامیده شده است که آغاز چله ی بزرگ و آمدن سرمای زمستان را هشدار می دهد. درست چهل روز بعد از شب چله جشن سده، به پایان رسیدن چله ی بزرگ زمستان را ندا می دهد. در چهل روز دوم سرمای زمستان کم تر است و آسیب کم تری می رساند و از آن جهت آن را چله ی کوچک می نامند.

پیروان آیین مهر، بلندتر شدن روزها را از برکت حکمرانی ایزد مهر بر زمین می دانستند و کوتاه تر شدن شب ها را نشانه ای از غلبه ی او بر اهریمن. آن ها در شب چله به پایکوبی و جشن و سرور می پرداختند تا شکست اهریمن را جشن بگیرند و گاه تا دمیدن پرتوی پگاه در دامنه ی کوه های البرز به انتظار باز زایید ه شدن خورشید می نشستند. برخی در مهرابه ها(نیایشگاه های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول بودند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند. در ایران به مرور زمان نیایشگاه های مهری کهبه قدرتمند کردننیروی جسم همراه با نیایش می پرداخت، تبدیل به زورخانه های باستانی ایران شده که به حرکات ورزشی انجام دادهو همزمان به مدح مولا علی پرداخته می شود.

معبد مهری با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال در مراغه آذربایجان

نمونه ای از زورخانه های ایران الگوی معماری و عملکردی مشابه معابد مهری

ارکان سفره ی شب چله هندوانه و انار از ارکان سفره ی اين شب هستند. قرمزی اين دو ميوه يادآور سرخی طلوع خورشيد است و از ميراث آيين مهر. جدا از اين دو ميوه ی مخصوص، ايرانيان نقاط مختلف کشور، به شيوه های متفاوتی سفره ی خود را تزئين می کنند.

رنگ ارغوانی طلوع خورشید در آسمان

ورود واژه یلدا

یلدا واژه ای سریانی است به معنی میلاد و تولد. روشن نیست که این لغت سریانی چه زمانی و چگونه وارد زبان پارسی شده است. احتمال می رود که بعد از کشتار دسته جمعی مسیحیان اولیه در امپراطوری روم و مهاجرت مسیحیان سریانی پس از این کشتارها به امپراطوری ساسانی، لغت یلدا وارد زبان پارسی شده باشد. در هر حال، در ایران امروز شب یلدا و شب چله به عنوان واژگانی مترادف درآمده اند و کمتر از ارتباط لغوی یلدا با میلاد خورشید، ظهور مهر یا میلاد مسیح سخن می رود.

یلدای امروز

بعد از ورود اسلام به ایران، اهمیت مذهبی گرامیداشت شب چله از بین رفت ولی ایرانیان این سنت کهن را هنوز پاس می دارند و جشنی زیبا در این شب برگزار می کنند.

یلدا در ادبیات کهن

در فرهنگ عامیانه ی مردم، شب یلدا و شب چله، شب دوستی است. شب بار عام و کارهای خیریه است. مردم ایران که اکثرا کشاورز یا دامدار بودند، آموخته اند تا سرمای زمستان را بهانه ای برای دور هم جمع شدن و جشن به پایان رساندن یک سال زراعی بدانند. لیکن در فرهنگ ادبی و رسمی کشورمان، یلدا اغلب چهره ی تاریک و خشن شبی طولانی است؛ شبی که عشاق به انتظار به سرآمدن آن هستند. طولانی و تاریک بودن یلدا استعاره ای است برای فراق جانکاه معشوق، تنهایی و انتظار وصال و گاه گیسوی سیاه و بلند یار.

حافظ

صحبت حکام، ظلمت شبیلدااست نور ز خورشید خواه بو که برآید

سعدی

هنوز با همه دردم امید درمان است که آخری بود آخر شبانیلدارا

اوحدی

شب هجرانت ای دلبر، شبیلدااست پنداری رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری

ستایش ایزد مهر نیز ریشه در همان دوران كهن دارد. این ستایش در ناخودآگاه ایرانی به جای مانده و در دوره های بعد نیز در آثار بزرگان و برجستگان ایرانی نمود پیدا كرد. دیوان حافظ که همچون شاهنامه فردوسی شناسنامه ما ایرانیان محسوب می شود و حافظ یكی از آن بزرگانی است كه بارها در غزلیات خود به این ایزد اشاره می كند. از آنجایی که مهرپرستان پیش از ورود به پرستشگاه های خود، كه به آن <<مهرابه>> می گفتند، شست وشو می كردند، حافظ به این آیین مهریان اشاره می كند و می گوید <<شست وشویی كن و آنگه به خورآباد خرام>>. متاسفانه برخی در این بیت <<خور آباد>> را <<خرابات>> می خوانند.

در اشعار بسیاری این آیین را که در دل داشته بیان نموده است و در اشعار گرانبهایش مقام خود را گوشه <<خور آباد>> می داند، نه خرابات و می گوید:

<<مقام اصلی ما گوشه خورآباد است / خداش خیر دهاد آن كه این عمارت كرد>>

یا آنجایی كه می سراید:

<<قدم منه به خورآباد جز به شرط ادب / كه ساكنان درش محرمان پادشهند>> و بسیاری بیت های دیگر چون: << بر دلم گرد ستم هاست خدایا مپسند/ كه مكدر شود آیینه مهر آیینم>>

ما ایرانیان در درازای تاریخ خود، با همه رویدادهای تلخی كه پشت سر گذاشته ایم، تلاش كرده ایم تا فرهنگ خود را زنده نگهداریم. یكی از نشانه های زنده بودن فرهنگ ما، جشن هایی اند كه هنوز هم برپا می داریم. <<جشن یلدا>> یكی از ژرف ترین و ارزشمندترین آن هاست و رویدادی است كه نه تنها در ایران، بلكه در جهان نیز اثرگذار بوده است.و آنچه که در ذات مفاهیم این آیین وجود دارد، از دیرباز در تمامی تفکر و آیین ما ایرانیان نهفته است.